سیستماتیک و پراکنش خانواده ی viperidae با تأکید بر جنس macrovipera reuss, 1927 در فلات ایران

دو گروه اصلی و مهم مارهای سمی دارای دندان نیش پیشین، کبری ها و افعی ها هستند. خانواده ی viperidae با تعداد کلی حدود دویست گونه در سرتاسر جهان به استثنای استرالیا- اقیانوسیه و جزایر اقیانوسی پراکنش دارد. این خانواده به سه زیرخانواده تقسیم می گردد و اکثریت گونه های آن متعلق به دو زیرخانواده ی viperinae و crotalinae هستند. فون افعی های ایران مشتمل بر 16 گونه و زیرگونه متعلق به 8 جنس و دو زیرخانواده به شرح ذیل می باشند: gloydius halys caucasicus (nikolsky, 1916) متعلق به زیرخانواده ی crotalinae و cerastes gasperettii leviton and s. anderson, 1967، echis carinatus sochureki stemmler, 1969، echis multisquamatus chedin, 1981، eristicophis macmahonii alcock and finn, 1897، macrovipera lebetina cernovi (chikin and szczerbak, 1992)، macrovipera lebetina obtusa (dwigubsky, 1832)، montivipera albicornuta (nilson and andrén, 1985)، montivipera kuhrangica rajabizadeh, nilson and kami, 2011، montivipera latifii (mertens, darevsky and klemmer, 1967)، montivipera raddei raddei boettger, 1890، montivipera raddei kurdistanica nilson and andrén 1986، montivipera wagneri nilson and andrén, 1984، pseudocerastes persicus (duméril, bibron, and duméril, 1854)، pseudocerastes urarachnoides bostanchi, s. anderson, kami, and papenfuss, 2006 وvipera eriwanensis ebneri kn?pfler and sochurek, 1955 متعلق به زیرخانواده ی viperinae. اولین بار در سال 1927 جنس macrovipera (vipera) توسط reuss توصیف گردید و سپس در سال 1992 توسط herrman و همکاران مطالعات وسیع تری روی این جنس صورت گرفت و منجر به احیای مجدد آن گردید. با توجه به مطالعات lenk و همکاران در سال 2001 مشخص گردید که این جنس تنها با دو گونه ی macrovipera schweizeri (werner, 1935) که بومی جزایر کوچکی در غرب cyclades می باشد و macrovipera lebetina (linnaeus, 1758) شناخته می شود. گرزه مار یا افعی خاوری (levantine viper) با نام علمی macrovipera lebetina دارای محدوده ی پراکنش جغرافیایی وسیعی در آسیای مرکزی، خاورمیانه و شمال آفریقا می باشد. این گونه سطح بالایی از پلی مورفیسم را در صفات مورفولوژیک به ویژه در الگو و نحوه ی رنگ بندی نشان می دهد. مطالعات اخیر اختلافات موفولوژیکی معنی داری را میان دو زیرگونه در قسمت های شمال شرقی و غربی ایران روشن ساخته است. با این حال با توجه به نمونه برداری های جغرافیایی محدود، وضعیت تاکسونومیکی گرزه مارهای ایران مورد بحث و جدل است. طی مطالعه ی حاضر، روش های آماری تک و چندمتغیره به منظور تحلیل تنوع جغرافیایی در 32 صفت مورفولوژیک و در 117 نمونه ی macrovipera lebetina که کل محدوده ی پراکنش این گونه در ایران را دربرمی گرفتند، انجام گرفت. دوشکلی جنسی در تعداد فلس های عرض سر و سطح زیرین دم مشهود بود. تحلیل های تک متغیره، تنوع جغرافیایی قابل ملاحظه ای را در چندین صفت مریستیک نمایان ساختند. نحوه ی فلس بندی یک الگوی کلی تنوع شمال تا جنوب را نشان می دهد و تعداد فلس ها در اکثر صفات میانگین بالاتری در جمعیت های مناطق جنوبی دارند. رنگ بندی نیز الگوی تنوع پیوسته ای را در سه ناحیه ی وسیع نشان می دهد که غرب و شمال غرب، شمال شرق و نواحی مرتفع جنوبی را شامل می شوند. همچنین صفات مورفومتریک نیز یک الگوی کلی تنوع جغرافیایی شمالی- جنوبی را نشان داده و برخی اندازه گیری ها میانگین کمتری در جمعیت های مناطق جنوبی دارند. جمعیت های نواحی جنوبی به طور واضحی در تحلیل های آماری مولفه ی اصلی، خوشه ای و تفکیکی از سایرین متمایز و مشخص می گردند. با وجود این تفاوت های واضح می توان نتیجه گرفت که جمعیت های جنوبی گرزه مارهای ایران نبایست متعلق به زیرگونه ی macrovipera lebetina obutsa باشند که در نواحی شمال غرب و غرب فلات ایران حضور دارد.